Altijd Vierdaagse: De magie van de doedelzak

Schotse militairen op de
Zevenheuvelenweg, ca. 1960
Bron: Regionaal Archief Nijmegen

Nu de 96e editie van de Nijmeegse vierdaagse er net op zit, lijkt de viering van de honderdste vierdaagse in 2016 nog ver weg. Toch worden er al voorbereidingen getroffen, zoals door vrijwilliger Marcel Claassen (zie nieuwsitem TV Gelderland) en door ondergetekende. Op het Regionaal Archief Nijmegen inventariseer ik het archief van de KNBLO, de organisator van de Vierdaagse. Een goed toegankelijk archief is zowel een voorwaarde als een stimulans voor de geschiedschrijving.
 
De inventarisatie roept ook persoonlijke herinneringen op. Ik was acht jaar. 1960. Met mijn vader ging ik vanuit Breda, waar wij woonden, op de Sint Annastraat naar de intocht kijken. We stonden vlakbij de Groenestraat waar mijn grootouders woonden. Ik keek mijn ogen uit. En luisterde. Al die militaire kapellen die zo geweldig schetterden. De grote trom. Het Glockenspiel. Maar tussendoor spitste ik mijn oren of ik hén nog niet hoorde: de Schotten met hun doedelzakken. Zoiets intrigerends als dat klaaglijke geluid had ik nog nooit gehoord. En dan de bagpipes zelf met hun vreemde uitsteeksels.

Schotse pipeband tijdens
de intocht, ca. 1965
Bron: Regionaal Archief Nijmegen

Iets van de magie keerde terug, toen ik tijdens de inventarisatie documenten over de militaire muziek tijdens de Vierdaagse onder ogen kreeg. Ik ontdekte welke doedelzakkorpsen de toeschouwers de rillingen over het lijf bezorgden. In 1965 (oudere bronnen zijn er niet) waren dat de ‘RAF Laarbruch Voluntary Pipe Band’ en de ‘No. 1 (Bomber Group) Pipe Band’. Deze laatste band was zich bewust van de impact van haar muziek. Op haar website staat: ‘The climax of the 1967 season was leading the march past at the Nijmegen festival in front of the Dutch Royal Family and an audience of millions’.  Dit jaar liep prins Claus mee en kwam prinses Beatrix kijken, zoals ook te zien is op deze filmbeelden van de Gemeentepolitie waarin ook de Schotse doedelzakspelers langskomen.

Meer dan een - veelbetekende - voetnoot bij honderd jaar Vierdaagse is dit verhaaltje niet. Ik zal de komende tijd aandacht besteden aan andere aspecten van deze geschiedenis.

Verdrinkingsdood zorgde voor komst Waalbad

Zicht op de Waal met het rivierbad, 1925
Bron: Regionaal Archief Nijmegen

De waarschuwingen van de laatste dagen over de gevaren van het zwemmen in ondermeer de Waal klonken ook al in de negentiende eeuw. De vele verdrinkingsdoden en daarnaast de sport- en zwempromotie uit militaire hoek zorgden in Nederland voor de komst van zogeheten rivierbaden. Ook Nijmegen heeft lange tijd een dergelijke zweminrichting in de Waal gehad, van 1878 tot de komst van het Goffertbad in 1952. Jan Brauer heeft in het Numaga Jaarboek van 2009 een uitgebreid artikel over de geschiedenis hiervan geschreven. 


 

Een deel van de 350 handtekeningen onder het rekest voor

een bad- en zweminrichting, een bijlage bij de raadssignaten

van 1871, Archief gemeente Nijmegen 1810-1946.

De directe aanleiding voor het Nijmeegse zwembad was een verdrinkingsincident in 1871. Hierdoor richtten 350 verontruste burgers in september een rekest aan de raad met daarin het dringend verzoek een bad- en zweminrichting aan te leggen. Zij gaven de raad te kennen "…dat zij steeds met leedwezen kennis namen van de treurige gevolgen die het baden of zwemmen in onbekend of gevaarlijke, en daarom voor die doel ongeschikte, water, in onze Gemeente na zich sleepten en nu laatstelijk vooral van het treffend ongeluk, overkomen aan den Commies J.S.Voskuil." Dit was het gevolg van het ontbreken van een geschikte plaats waar "…de min gegoede ingezetene gelegenheid vindt, om zonder onmiddellijk gevaar voor zijn leven, te zwemmen of zich te baden."
 

De verdronkene naar wie ze verwezen was Jan Sander Voskuil, 32 jaar en net 1 jaar woonachtig in Nijmegen (Hees) na te zijn getrouwd met J.A. Rudolph uit Elst. Hij overleed op 12 augustus, een bericht in de krant over de toedracht van het ongeval heb ik niet kunnen vinden. De burgerlijke stand en het bevolkingsregister leren dat het een groot familiedrama is geweest want twee maanden later overleed hun acht maanden oude dochtertje.

Interieur van het zwembad, 1920
Bron: Regionaal Archief Nijmegen


De raad reageerde overigens terughoudend op het rekest. Er was al eerder onderzoek gedaan naar een mogelijke zweminrichting maar een juiste plek in de Waal kon niet gevonden worden en wat waren de kosten? Daarnaast merkte voorzitter en burgemeester Bijleveld op dat "…dat vele ondertekenaaren van het adres niet behooren tot die klasse van lieden, die behoefte hebben aan eene openbare bad- en zweminrichting, en dat er onder de anderen wel velen zullen, die met de strekking van het request niet volledig bekend zijn." Uiteindelijk stemde de raad in met het voorstel de adressanten te informeren en een voorlopig onderzoek aan B&W op te dragen. Dit onderzoek leidde uiteindelijk tot de opening van het zwembad op 15 juni 1878.

Beeldbank Regionaal Archief aangevuld met interessant fotomateriaal rond de Vierdaagse

Het zal niemand ontgaan dat Nijmegen in deze derde week van juli geheel in het teken staat van de 96^e editie van de Vierdaagse Het Regionaal Archief is een van de Nijmeegse instellingen die jaarlijks inspeelt op de enorme belangstelling waar ’s werelds grootste wandelevenement zich in mag verheugen, door bijvoorbeeld de aandacht te vestigen op de enorme collectie foto’s van de Vierdaagse die via de Digitale studiezaal van het archief te raadplegen zijn. Deze collectie is de afgelopen maanden weer verrijkt met enkele interessante aanvullingen.

Enige van de 41 deelnemers voor hotel Noble tijdens de tweede
Vierdaagse, 1910. Archief KNBLO 1906-2003, F42250

Bij het Regionaal Archief berust het archief van de initiator van de Vierdaagse, de Koninklijke Nederlandse Bond voor Lichamelijke Opvoeding, het huidige KNBLO-NL, over de periode 1906-2003. De ca. 7000 foto’s uit dit archief zijn nu voor het grootste deel beschreven door Marcel Claassen, al ruim 40 jaar archivaris van de Vierdaagse en bij velen ook bekend als explicateur bij de jaarlijkse filmvoorstellingen van de Stichting Nijmegen Blijft in Beeld in De Vereeniging. Hij is ook mede-schrijver van het Vierdaagse-jubileumboek De wereld wandelt dat verscheen n.a.v. de 75^e Vierdaagse in 1991. Claassen geldt letterlijk als wandelende encyclopedie op het gebied van de Vierdaagse, die hij zelf dit jaar voor de 50^e keer loopt. Eén van zijn gevleugelde uitspraken is: “Als ik morgen onder een auto loop, weet straks niemand het meer!” Het is dan ook om die reden dat hij een grote voortvarendheid aan de dag heeft gelegd bij het beschrijven van de foto’s van het KNBLO-archief. Zijn manier van beschrijven geeft die duizenden foto’s net iets extra’s, zodat je niet simpelweg alleen maar naar willekeurige wandelaars zit te kijken tijdens het raadplegen ervan via de Digitale studiezaal. De KNBLO-collectie is vooral van belang vanwege de vele foto’s van de Vierdaagse uit het begin van de vorige eeuw, die door vakfotografen zijn gemaakt.



Demonstratie van Turnvereniging De Hazenkamp
tijdens de Vierdaagsefeesten.
Fotocollectie Regionaal Archief Nijmegen F43012

Creatief zijn beslist ook de beschrijvingen die Erik van Veghel heeft gemaakt van een selectie van bijna 900 foto’s uit de collectie van de Stichting Vierdaagsefeesten Nijmegen. Van Veghel, één van de foto-vrijwilligers bij het Regionaal Archief die zich toelegt op bijzondere projecten, heeft voor zijn beschrijvingen veelvuldig teruggegrepen op de jaarprogramma’s van de Stichting Vierdaagsefeesten en op persoonlijk overleg met enkele (oud-) organisatoren van de feesten, om zo nauwkeurig mogelijk te kunnen vaststellen wie bijvoorbeeld in welk jaar optrad in Nijmegen. Op deze manier is een belangrijk hiaat opgevuld in de fotocollectie van het Regionaal Archief, waarin van oudsher altijd meer aandacht is geweest voor de ‘wandelfoto’s’ dan voor de foto’s van de zomerfeesten. Aan het scannen van de foto’s van de Vierdaagsefeesten wordt momenteel de laatste hand gelegd, maar 800 van de 900 zijn vanaf nu te raadplegen via de Digitale studiezaal.


Tijdens de derde dag van de 91e Vierdaagse
in Milsbeek, 2007. Foto: Kees Stunnenberg.
Fotocollectie Regionaal Archief Nijmegen DF1115

Een derde vermeldenswaardige aanvulling van Vierdaagsefoto’s is afkomstig van Kees Stunnenberg, werkzaam bij het Regionaal Archief en een verwoed wandelaar. Hij loopt dit jaar de Vierdaagse voor de 27^e keer. De 27 digitale foto’s die hij aan het archief ter beschikking heeft gesteld en die ook vanaf nu raadpleegbaar zijn via de Digitale studiezaal, maakte hij in 2005 en 2007. Hij keek daarbij niet alleen naar wat er op de weg gebeurde, maar ook naar wat er langs de weg zoal te zien was. Dat leverde vaak leuke en verrassende plaatjes op.

In de hal van het Regionaal Archief zijn tijdens de Vierdaagseweek ook bewegende beelden te zien van de Vierdaagse door de jaren heen, en in VillaLUX worden eveneens nostalgische Vierdaagsefilms getoond, in beide gevallen in samenwerking met de Stichting Nijmegen Blijft in Beeld.

We wensen Marcel en Kees en al die andere wandelaars deze week heel veel succes!

Wederopbouw. Gestempeld door de supervisor

Stempel supervisor (Archief Supervisor, inv.nr. 1100)

De supervisor van de wederopbouw was een belangrijke spin in het web van de wederopbouw. Zonder zijn goedkeuring kon geen bouwvergunning afgegeven worden. Niet voor wederopbouwwerken, noch voor bouwwerken die daarmee in het stadsbeeld een onverbrekelijk geheel vormden.

In Nijmegen vervulde de Arnhemse architect Ir. W.J. Gerretsen (1887-1961) die functie vanaf 1 juli 1944. Het Rijk stelde hem zo vroeg aan, buiten het toenmalige NSB-gemeentebestuur om, omdat men het belangrijk vond dat hij de gehele planvorming van de wederopbouw zou meemaken en zo nodig kon beïnvloeden. Ook viel in Nijmegen, anders dan in veel andere gemeenten, de functie van supervisor niet samen met die van ontwerper van het wederopbouwplan.

De supervisor had zijn werkplek in het kantoor van de Stedebouwkundige Dienst, later de afdeling Stedebouw van de Dienst Publieke Werken en Volkshuisvesting (PW&V). Zijn archief is in 1973 door PW&V overgedragen aan het toenmalige Gemeentearchief. Dit archief was ongeordend en had geen inventaris. De voorlopige lijst die in 1992 is gemaakt, heeft onlangs een definitieve vorm gekregen. Deze toegang, voorzien van een inleiding, is vanaf heden in te zien via internet.



Adviesschets Vishal Overmeer (Archief Supervisor, inv.nr. 1100)

Het archief bevat uitsluitend stukken die betrekking hebben op de taakuitoefening van de supervisor. Die taak was tweeledig en hield allereerst in de toetsing van de afzonderlijke ontwerpen aan het wederopbouwplan, zodat een harmonisch geheel zou worden verkregen. Daarnaast hield de supervisor toezicht op het architectonisch uiterlijk van de bebouwing, zodat uit de ontwerpen zou blijken, dat de architecten naar hun volle vermogen hadden gewerkt.

In de praktijk betekende dit dat de supervisor de (schets)ontwerpen voor iedere herbouw beoordeelde en de architect kon uitnodigen voor een bespreking als hij aanmerkingen had op het ontwerp. Ook voorzag hij de ontwerper indien nodig van adviesschetsen, beoordeelde hij een verbeterd ontwerp enzovoort. Net zo lang tot hij zijn goedkeuringsstempel kon geven of tot de aanvrager besloot van het ontwerp af te zien.



Commentaar bij plannen Vishal Overmeer (Archief Supervisor, inv.nr. 1100)

De kern van het archief bestaat dan ook uit tekeningen van bouwplannen. Vanaf 1949 bevatten de dossiers een formulier waarop de inhoud van het dossier staat vermeld en, indien van toepassing, het commentaar van de supervisor op de bouwplannen. Behalve goedgekeurde plannen, bevatten de dossiers ook vervallen plannen en schetsen.

Onverwacht, en daarom het vermelden waard, is het overzicht van de geschiedenis van de te verbouwen (maar uiteindelijk toch gesloopte) Lutherse Kerk aan de Grotestraat, afkomstig van het gemeentearchief. 



In 1961 overleed ir. W.J. Gerretsen aan de gevolgen van een auto-ongeluk. In 1961 en  1962 parafeerde stedebouwkundige ir. B. Fokkinga nog bouwplannen als supervisor ad interim. Daarna stopte ook dat. De wederopbouw was toen vrijwel afgerond, een nieuwe supervisor werd niet aangesteld.

Begraafplaats Daalseweg op website In Paradisum



Begraafplaats Daalseweg, 1954. Bron: Regionaal Archief Nijmegen

De stichting ‘In Paradisum’ maakt zich sinds 1994 sterk voor het behoud van de rooms-katholieke begraafplaats Daalseweg. Een van haar activiteiten bestaat uit het beschrijven van alle personen die op deze begraafplaats begraven liggen. Deze prachtige database is zeer interessant voor mensen die stamboomonderzoek doen. Het Regionaal Archief Nijmegen heeft de database daarom de afgelopen jaren gehost via haar website. Inmiddels heeft In Paradisum het beheer in eigen hand genomen. De gegevens over de begraven personen zijn nu te vinden op haar website. Belangstellenden kunnen er zowel op persoon als op graf zoeken.


Graf van J.P. Dobbelmann

Onder de circa 25.000 personen die aan de Daalseweg werden begraven zijn vele bekende Nijmegenaren, zoals ondernemer Kees Ivens, verzetsstrijder Jan van Hoof en Johann Peter Dobbelmann, oprichter van zeepfabriek Dobbelman. Met één muisklik kom je te weten waar hij ligt en krijg je bijzonderheden over de persoon en het grafmonument, zoals het soort graf, het materiaal, het opschrift en eventueel de maker. Een foto van het graf ontbreekt niet.

In Paradisum is op dit moment druk doende om ook de begraafplaatsen ‘Stenenkruisstraat’ en ‘Neerbosch’ (rondom het Witte kerkje) te adopteren. Ook van deze begraafplaatsen zal op termijn een database worden aangelegd van personen die hier begraven liggen.